Việt Bắc được đánh giá là khu vực có hệ thống tài nguyên du lịch nhân văn nổi trội gắn liền với các đặc trưng di sản văn hóa vùng, bên cạnh di sản văn hóa thiểu số Tây Bắc gắn với các dân tộc Thái, Mường. Những nét văn hóa truyền thống đã tạo nên bản sắc độc đáo đem đến sức hút hoạt động du lịch phát triển. Trong Chiến lược và Quy hoạch tổng thể Du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030, du lịch Việt Bắc là yếu tố đặc biệt tạo nên diện mạo du lịch vùng du lịch trung du và miền núi Bắc Bộ. Khu vực Việt Bắc đã xác định một trong những hướng đi quan trọng để phát triển du lịch chính là khai thác tiềm năng từ các giá trị di sản văn hóa, lịch sử, trong đó có Then Việt Bắc.
- Then trong đời sống sinh hoạt, tinh thần của đồng bào Việt Bắc
Then là một hiện tượng có vị trí quan trọng trong kho tàng văn hóa dân gian của các tộc người thiểu số Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam, tập trung chủ yếu ở vùng Việt Bắc, gồm 6 tỉnh Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Hà Giang.
Cho đến nay, những người yêu thích Then cũng chưa có định nghĩa thống nhất về Then. Song nhiều người đều có quan niệm tương đồng khi cho rằng Then là tiên (có nơi gọi là sliên), là người của trời. Họ là người giữ mối liên hệ giữa người trần gian với Ngọc Hoàng và Long Vương, nhằm giúp cho người trần gian cầu mong mọi sự tốt lành.
Hình thức sinh hoạt của Then đa dạng, phong phú, gắn với đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng của đồng bào Việt Bắc. Căn cứ vào nội dung, mục đích, có thể chia Then thành các loại: Then cầu mong (kỳ yên, giải hạn, cầu thọ, cầu hoa…); Then chữa bệnh (chỏi khẩy) để chuộc vía, gọi hồn, phá ngục để giữ yên bản mệnh; Then bói toán (đoán số mệnh, tìm nguyên nhân ốm đau, duyên tình lỡ dở); Then tống tiễn (slống vjác, slống bjoóc) làm lễ tiễn hồn người chết; Then cầu mùa, cầu đảo, diệt trùng; Then chúc tụng, ca ngợi (mừng nhà mới, thăng cấp, đám cưới, sinh con đầu lòng); Then cấp sắc (lẩu vứt, lẩu then).
Nhìn vào hình thức đa dạng phong phú của Then, có thể thấy, Then gắn bó mật thiết đời sống sinh hoạt và các hoạt động tâm linh, tín ngưỡng của người Tày, Nùng vùng Việt Bắc. Việc lớn, việc nhỏ trong cuộc sống cá nhân, gia đình, cộng động gần như đều có sự xuất hiện của Then. Từ giải sầu, chữa bệnh, tang ma đến việc hỉ, trọng đại… Then là cầu nối của con người giao tiếp với thế giới thần linh, và thông qua Then, con người bày tỏ ước vọng tới các đấng linh thiêng. Then cũng là nơi gửi gắm những quan niệm về con người, thế giới tự nhiên và vũ trụ của đồng bào Tày – Nùng.
- Sức hấp dẫn của Then Việt Bắc
Then Việt Bắc không chỉ là hơi thở cuộc sống, là sắc màu văn hóa độc đáo của dân tộc Tày, Nùng mà còn có sức hấp dẫn lớn đối với nhiều cộng đồng dân tộc trên dải đất hình chữ S và quốc tế. Sức hấp dẫn ấy, trước hết được chiết tỏa từ những yếu tố văn hóa dân gian hợp thành Then. Có lẽ đến giờ ít ai còn hồ nghi khi nói Then là một loại hình nghệ thuật tổng hợp, bao gồm văn học, âm nhạc, múa, hội họa.
Yếu tố văn học có thể thấy rõ trong ngôn ngữ Then thể hiện qua lời ca với thể thơ tự sự (phổ biến thất ngôn, ngũ ngôn) và tích truyện phong phú, thân thuộc với đời sống sinh hoạt và tín ngưỡng của đồng bào Tày – Nùng. Đó là câu chuyện đầy nước mắt về sự tích cây thanh thảo trong đoạn Giải vé; cây mía trong Then kỳ yên hay con ve sầu trong đoạn Sai quân pắt ngoảng (Sai quân bắt ve sầu)…, về cảnh quan quân then bắt quân (sluông) gồng gánh lễ vật vượt úi, vượt bể đi cống nạp trong Pây slử…
Nói đến Then, là nói đến nghệ thuật âm nhạc. Âm nhạc trong Then là một loại hình tổng hợp gồm múa, âm nhạc, trang phục. Trong đó, múa là nghệ thuật đặc sắc. Yếu tố này luôn gắn với nghi lễ thực hành Then. Vũ điệu trong Then thật phong phú: múa chầu, múa chèo thuyền, múa sluông múa lọng tiéo (quét kiệu ngồi) múa phát tàng, múa đén, múa xiên, múa đàn sếu, múa kiếm, múa tán hoa, múa hái hoa… Có những động tác múa trong các điệu múa đơn giản mà uyển chuyển, nhịp nhàng như múa xiên, múa chèo thuyền. Nhưng có động tác múa khó, yêu cầu phải điêu luyện (múa quần ngựa). Sự phong phú về động tác và điệu múa trong Then, còn phụ thuộc vào từng vùng, từng tài nghệ diễn xuất của các nghệ nhân. Nếu vũ đạo Then Lạng Sơn chắc, khỏe, nảy gọn, đặc biệt là những động tác nhảy lớn mạnh mẽ trên không; Then Tuyên Quang nhịp nhàng, điêu luyện mô phỏng động tác chèo thuyền trong điệu múa sluông thì múa Then Cao Bằng lại mềm mại, nhẹ nhàng, uyển chuyển. Mỗi kiểu múa, động tác múa đều có ngôn ngữ riêng, chuyển tải thông điệp khác nhau.
Ngoài múa, âm nhạc của Then còn được tạo bởi hai yếu tố căn bản là lời Then và nhạc cụ. Lời Then gắn với vào nội dung của loại hình Then, của cốt truyện, tích truyện. Tuy nhiên, nó không hoàn toàn phụ thuộc cứng nhắc vào “bổn then” (văn bản Then). Các nghệ nhân – người thực hành nghi lễ Then chỉ dựa vào “bổn then” như một cái sườn ý để ứng tác theo cảm xúc, cảm hứng của người làm Then, đắp đầy thêm lời ca, động tác diễn xướng dân gian. Thanh âm trầm bổng, lúc khoan lúc mau, khi da diết, khi rầm rập… trong nghi lễ Then truyền thống của người Tày Nùng, còn được làm nên bởi đàn tính và bộ xóc – hai nhạc cụ độc đáo, không thể thiếu trong bất cứ một cuộc Then, diễn xướng Then nào.
Đàn tính hay còn gọi là “đàn then”, “tính tẩu” gắn với huyền thoại dân gian của đồng bào Tày, Nùng. Món quà trời ban tặng đã trở thành nhạc cụ được sử dụng chính trong hát then và đôi khi còn trở thành đạo cụ trong múa thiêng. Tính tẩu được coi như công trình nghệ thuật thẩm mỹ. Đẹp từ đầu đàn, tua đàn, dáng đàn, bầu đàn đến thanh âm. Đầu đàn thường được chạm khắc theo hình rồng, long mã, phượng hoặc một thứ hoa (hoa chuối) hoặc hình linh bài. Có khi được chạm khắc công phu hình “lý ngư vọng nguyệt” hoặc các chữ “phúc, thọ, ninh, khang”. Phía trên được trang trí bằng tua đàn cầu kỳ, đẹp mắt. Âm sắc của tính tẩu diễn tả rất nhiều cung bậc tình cảm bởi nghệ thuật đàn và cảm xúc của người hát – đồng thời cũng là người đàn. m thanh của lời ca, đàn tính đã tạo nên những giá trị vi diệu “Kẻ quá tàng nghìn tiểng lượn Then/Mừa rườn táng piến pần bảo ón” (Người già qua đường nghe tiếng hát Then/Về nhà sẽ biến thành đầu xanh tuổi trẻ) – Tục ngữ Tày.
Bên cạnh giá trị độc đáo được tạo nên từ tính nguyên hợp văn hóa dân gian, Then còn hấp dẫn bởi màu sắc huyền bí của Shaman giáo. Những nghi lễ Then bao giờ cũng gắn với yếu tố tâm linh có sự đồng hiện của mô mình hai thế giới, cõi âm – cõi trần. Trong đó, Then đã dùng đến thứ ánh sáng diệu kỳ để hướng tới khát vọng về cuộc sống tốt đẹp, an lành.
Tóm lại, Then là một phức thể văn hóa có nguồn gốc từ một loại hình tín ngưỡng phức hợp, đã và đang tiếp tục chuyển hóa theo hướng phân hóa và thế tục hóa; Then tích hợp trong đó nhiều loại hình nghệ thuật và lấy nghệ thuật diễn xướng làm phương tiện thực hành. Then Việt Bắc đã thể hiện đầy đủ bản chất nhân sinh qua việc phản ánh đời sống người Tày, Nùng trên một không – thời gian rộng lớn; chứa đựng vô vàn tri thức và thực hành xã hội Tày, Nùng: từ hệ thống quan niệm tín ngưỡng đến việc giải thích thế giới hiện thực khách quan; từ việc chuẩn bị đến tổ chức nghi lễ; từ việc bảo tồn đến phát huy các giá trị hiện có. Với những giá trị độc đáo như vậy, Then không chỉ là điệu tâm hồn của đồng bào Tày, Nùng mà còn là tiềm năng vô cùng phong phú trong việc phát triển du lịch văn hóa của khu vực.
- Khai thác giá trị văn hóa của Then Việt Bắc trong hoạt động du lịch
Dưới góc nhìn du lịch, Then Việt Bắc được coi là thế mạnh độc đáo để phát triển, đặc biệt loại hình du lịch văn hóa tâm linh đặc sắc. Trong đó, các giá trị văn hóa tín ngưỡng trở thành nền tảng quan trọng để hình thành, phát triển hoạt động du lịch. Bởi, Then gắn với lịch sử tộc người, gắn với niềm tin tín ngưỡng và các hoạt động diễn xướng dân gian. Khai thác những yếu tố nguyên hợp, tích hợp của Then với tư cách là loại hình văn hóa dân gian đặc sắc của dân tộc thiểu số (nghi thức, tích truyện, âm nhạc, nhạc cụ, trang phục…) để tạo ra điểm nhấn trong du lịch của khu vực Đông Bắc sẽ là một hướng phát triển tất yếu và hiệu quả. Với những giá trị độc đáo, nhiều mã số văn hóa kỳ thú, du khách sẽ được trải nghiệm không gian văn hóa tâm linh Tày Nùng – những cộng đồng dân tộc được xem là chủ thể văn hóa khu vực Đông Bắc. Tuy nhiên, chọn hướng đi, cách làm thế nào để vừa tạo điểm nhấn thu hút khách, vừa bảo tồn, không làm tổn thương đến Then, đó là bài toán không hề đơn giản. Thiết nghĩ, có mấy điểm cần chú ý sau:
Thứ nhất, cần hướng tới khai thác sự khác biệt của mỗi vùng Then.Then là loại hình văn hóa dân gian. Nó có mẫu số chung, nhưng cũng có những điểm sáng tạo riêng qua khả năng ứng tác của các nghệ nhân khi thực hành nghi lễ Then, của đặc trưng văn hóa từng vùng. Chẳng hạn, Then ở Cao Bằng khác Then Lạng Sơn, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Hà Giang. Trong cùng một tỉnh nhưng Then ở mỗi huyện lại có điểm khác biệt về tình tiết trong tích truyện, nghệ thuật diễn xướng (lời ca, điệu múa…). Chẳng hạn, ở Lạng Sơn, Then ở mỗi huyện Tràng Định, Bắc Sơn, Bình Gia, Văn Mịch, Văn Quan cũng có những điểm sáng tạo riêng trong vũ đạo, động tác, nghi lễ. Thậm chí, trong cùng một huyện như Tràng Định, then ở cánh đồng (Cáp Kẻ, Vàng Cai) khác với Then vùng đồi núi, thung lũng (Tân Tiến). Khai thác sự khác biệt của dòng Then, vùng Then chính là cách tạo ra điểm thu hút khách du lịch.
Thứ hai, cần thu hút du khách bằng đa dạng hóa sản phẩm du lịch từ Then như kết hợp du lịch tâm linh với du lịch văn hóa – sinh thái, đặc biệt là phối hợp khai thác giá trị văn hóa của các di sản (cũng đã được công nhận) khác, kể cả của các dân tộc khác ở địa phương. Trong đó chú trọng:
+ Xây dựng các chương trình, tiết mục từ thực hành Then để phục vụ khách tham quan tại chỗ. Tìm chọn những trích đoạn Then cổ đặc sắc, có độ dài vừa phải, trong không gian văn hóa Tày – Nùng để biểu diễn. Chẳng hạn như các trích đoạn Tẳng tướng, Khảm hải, Pây slử, Khao sluông, Khao mạ, Vun hoa, Mởi nàng hai… Đồng thời, để tạo nên sức lôi cuốn cho du khách đến với các buổi biểu diễn Then, cần xây dựng các chương trình ca, múa nhạc có sự kết hợp hài hòa giữa Then cổ và Then mới, giữa nghệ nhân biểu diễn và du khách. Nên khai thác khả năng đặt lời mới, kể cả có cải biên, miễn sao cho phù hợp với hoàn cảnh giao tiếp, tạo điều kiện gắn bó hoặc gần gũi với du khách.
+ Thiết kế đồ lưu niệm gắn với thực hành Then như tranh, ảnh, các tờ bưu thiếp; các nhạc cụ, đạo cụ gắn với thực hành Then (đàn tính, xóc, mũ Then…); các con giống đeo chìa khóa xe, con cù treo ô tô theo hình con vật thiêng trong Then (chim én, ngựa, ve sầu, rồng, phượng và hươu nai, hoặc tua rua hình con ếch…); các hiện vật tâm linh gắn với thực hành Then các lá bùa cầu bình an của nhà Then, các loại dấu triện của Then đã được cách điệu thành móc chìa khóa hoặc cù treo ô tô, vòng buộc vía bằng kim loại, dây buộc vía bằng chỉ ngũ sắc, vòng tay phong thủy khắc hình dấu ấn nhà Then..). Ngoài ra, có thể sản xuất băng đĩa về hát Then do các nghệ nhân và nghệ sỹ biểu diễn…
Giá trị văn hóa độc đáo, đặc sắc của Then Việt Bắc là một kho tàng quý báu, là trữ lượng văn hóa dồi dào để phát triển du lịch vùng Đông Bắc. Với xu hướng nhu cầu của khách du lịch hiện nay, tìm đến sự khác biệt, thậm chí sự khác biệt của khác biệt về văn hóa để khám phá, thưởng thức và trải nghiệm thì việc khai thác giá trị của Then Việt Bắc, đặc biệt thực hành Then – di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại – để phát triển du lịch vùng, quốc gia là một trong những hướng đi khả thi, hứa hẹn hiệu quả tốt đẹp./.
Phương Thái
