Dân tộc Chăm là một dân tộc thiểu số sinh sống ở duyên hải miền Trung Việt Nam từ rất lâu đời. Cư dân Chăm đã từng làm nên một nền văn hóa phát triển mạnh mẽ với ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Ấn Độ, một bản sắc văn hóa đặc trưng, một đời sống vật chất và tinh thần hết sức phong phú. Những yếu tố văn hóa của họ vừa có những đặc điểm riêng, vừa mang nét chung của văn hóa vùng. Trong đó, nền ẩm thực được thể hiện qua các lễ vật dâng cúng trong lễ hội đã phản ánh đậm nét những yếu tố văn hóa tộc người, mang đậm sắc thái của một cư dân nông nghiệp miền biển.
Thông thường những món ăn hàng ngày của người Chăm là các món luộc, nướng, hấp và món canh. Vào những dịp lễ hội của cộng đồng và các nghi lễ của dòng tộc thì người Chăm chú trọng chế biến các món ăn truyền thống để dâng cúng. Những món ăn đó không chỉ là biểu hiện ở hình dáng, màu sắc, mùi vị mà trong đó còn ẩn tàng nhiều ý nghĩa nhân sinh.
Thức ăn của người Chăm chủ yếu là sản phẩm của nghề nông và nghề đi biển. Sản phẩm nghề nông thiên về thực vật như cơm, xôi, các loại bánh, rượu… đều chế biến từ cây lúa; hay trái cây phổ biến là chuối, mãng cầu, mận, thơm… là hoa quả của các loại cây trồng vùng nhiệt đới, còn có sản phẩm của nghề chăn nuôi để dâng cúng như thịt trâu, dê, gà và trứng… Sản phẩm của nghề đi biển được dùng trong tục cúng: cá biển phơi khô, các loại ốc biển, con vít biển… nhưng đồng bào lại không có tục cúng cá đồng (cá nước ngọt). Cách chế biến thức ăn người Chăm khi dâng cúng thường có 4 hình thức chủ yếu là: luộc, nướng, rang và hấp.
Cùng MCVE (Museum of Cultures of Vietnam’s Ethnic Groups ) tìm hiểu các món ăn truyền thống cũng như cách sắp mâm lễ vật dâng cúng của người Chăm nhé!
#CANH: Vào lễ hội Kate khi người Chăm làm dê cúng, thường sẽ nấu canh dê (hay gọi là nước xáo thịt dê), canh thịt gà, canh thịt trâu nấu bạc hà, hay canh rau môn được nấu trong đám tang hay lễ tế trâu (ngày thường hiếm có)…. Canh thường ăn với cơm với bánh chà kun.
#BÁNH: Người Chăm có nhiều loại bánh, chủ yếu làm để phục vụ trong lễ nghi tôn giáo, cưới hỏi, bao gồm các loại bánh như: bánh tét, bánh kun, bánh út, bánh sakaya… Bánh tét thường làm hai loại loại dài hình trụ (Linga), và loại hình chữ nhật (Yoni), tất cả đều làm bằng gạo, nếp bọc lá chối. Bánh Chà kun làm bằng bột gạo hấp ăn với nước đường hoặc canh dê. Và các loại bánh út, cũng làm bằng bột gạo… thường ăn chấm với muối mè hoặc muối đậu phộng… Bánh sakaya thường làm bằng trứng sống với đường rồi hấp chín, đây là món ăn quý không thể thiếu trong đám cưới và dịp dâng cúng quan trọng (ngày thường không làm).
#RAU: Rau chế biến trong lễ cúng thường là các loại rau hái ở rừng, ven sông, đồng ruộng như măng( libung), bắp chuối, thân cây chuối con (bhauk patey), lá lốt (duk karok), lá dang (phun dan), lá sộp (duk nung), cà un (traung đe), cà xanh (bauh truang)… Ngoài ra còn có gia vị như ớt, xả, gừng, tỏi, hành…
Mâm lễ hội Chăm có cúng trứng gà hoặc trứng vịt luộc và một vật lễ quan trọng trong vật dâng cúng là lúa rang “lúa nổ”.
#THỨC UỐNG, HÚT, TRẦU CAU: là những lễ vật đầu tiên quan trọng trong bàn tổ cúng thần của người Chăm.
Rượu người Chăm còn chế biến từ gạo, có 3 loại rượu: Rượu thường (alak bak) rượu ngọt (tapai thanh) và rượu cần (ia tapay).
Trong bàn tổ người Chăm dùng thuốc lá để cúng thần.
Trầu cau cũng có nhiều loại: Loại trầu thường( hala guôn), trầu tem (hala cih), trầu quấn (hala tapu), trầu lứa đôi (hala dam tara)… Tuỳ theo mỗi lễ hội, mỗi vị thần dâng cúng mà họ có loại trầu cúng thích hợp. Nhưng chung qui lại khay trầu trở thành một biểu tượng chung – một loại lễ vật quý nhất trong bàn tổ dâng cúng trong lễ hội Chăm. Trầu cau được đặt trên “Thôn Hala”- một loại mâm tròn bằng gỗ, đế cao 3mm, hay gọi là mâm bồng.
#CÁCH SẮP XẾP LỄ VẬT: Những lễ vật dâng cúng được sắp xếp theo một trật tự, phẩm hàm, một địa vị nhất định của các vị thần.
Thức ăn cơm canh cũng như bánh trái thường được sắp đặt ở trên hai loại mâm: mâm có đế (salao takay) và mâm thấp (mâm thường không có đế). Tất cả lễ vật khi đặt trên mâm đều có lót lá chuối.
Thường các lễ nghi ở đền tháp thì lễ vật cúng phải có dê, bánh Chà kun (bánh bột hấp). Dê, gà khi luộc chín thì được chia ra làm 2 phần: phần đầu, 2 chân trước tim phổi… là phần dương (salai) được đặt trên mâm cao; phần còn lại từ rốn, 2 chân sau, đuôi dê… là phần âm (patui)… Tương tự như vậy, chuối cúng cho thần trời (Po) thì để ngửa trên mâm cao, và cúng thần đất (yang) thì để úp trên mâm thấp. Bánh tét cúng thần cũng có hai loại đặt trên một mâm: bánh tét đòn dài hình trụ (hình Linga) và bánh tét hình vuông (Yoni). Bánh sakaya phải có mặt trên mâm ngũ quả và bánh kanon kaya để ở phần dưới mâm ngũ quả.
Món dâng cúng trong lễ hội cũng có hai món chính: Món mặn (kaya klăm) và món chay (kaya yuor). Món mặn gồm dê, gà, cơm canh… cúng cho thần Bàlamôn (yang aklak) trong các lễ hội tại đền tháp Chăm và món chay như xôi, chuối, chè, các loại bánh bột gạo… là cúng cho vị thần nhóm Chăm Awal – Chăm ảnh hưởng Hồi giáo (yang birow) như trong các lễ hội múa Rija và lễ hội ở thánh đường. Trong đó có một số lễ hội Chăm có cả cúng chay (kaya yuơr) và cúng mặn (kaya klăm).
Tất cả lễ vật được đặt trên khay bằng gỗ hoặc bằng đồng, nhôm, chạm khắc công phu, tinh xảo bằng những hình rồng, mây, hoa lá, hình người, hoa 4 cánh…đã làm tăng thêm vẻ đẹp, bề thế, trang trọng cho văn hoá ẩm thực trong tục lệ dâng cúng ở lễ hội Chăm. Đặc biệt những loại thức ăn truyền thống, những khay trầu, mâm quả (salao takay, đôn hala) mà phụ nữ Chăm thường đội lên đầu đi dâng lễ ở các thánh đường, đền tháp đã trở thành biểu tượng đẹp trong ngày hội.
Ảnh: Các mâm lễ vật dâng lên các vị thần trong Lễ cúng Po Nai Và Po Riyak (Trung tâm nghiên cứu văn hoá Chăm Ninh Thuận). 
Ảnh: Lễ vật của người dân dâng cúng cho vị thần Po Inâ Nâgar Hamu Kut (Trung tâm nghiên cứu văn hoá Chăm Ninh Thuận).
Ảnh: Người dân mang lễ vật tới cúng tại đền thờ Po Bia Chuai (Trung tâm nghiên cứu văn hoá Chăm Ninh Thuận).
Vương Thoa – Bảo tàng VHCDT Việt Nam
