Âm nhạc là loại hình nghệ thuật có sức truyền cảm mạnh mẽ trong đời sống văn hoá tinh thần của người Chăm, đóng vai trò quan trọng trong các nghi lễ và lễ hội mang tính tôn giáo. Trải qua quá trình lịch sử hàng ngàn năm, dân tộc Chăm đã tạo dựng nên nền văn hoá phát triển rực rỡ như kiến trúc, điêu khắc, âm nhạc… Đặc biệt các loại nhạc cụ của họ dường như bất biến với thời gian, và luôn được lan toả sức sống mãnh liệt trong đời sống văn hóa tinh thần của người Chăm.
Trong quá trình lập quốc, người Chăm đã chịu ảnh hưởng của nền văn hoá Ấn Độ và văn hoá các quốc gia khu vực Đông Nam Á. Điều đó đã tạo nên nét nghệ thuật âm nhạc dân gian Chăm độc đáo, phong phú và phản ánh trung thực những tâm tư tình cảm của một dân tộc dù qua bao cuộc thăng trầm vẫn giữ gìn được nguyên vẹn bản sắc văn hóa của mình. Hệ thống nhạc cụ truyền thống của người Chăm rất đa dạng và phong phú, bao gồm bộ gõ hay còn gọi là họ màng rung, bộ hơi và bộ dây. Bộ gõ bao gồm các loại trống: Gi năng, Paranưng…; bộ hơi có kèn Saranai, Tù và ốc biển; và bộ dây có đàn Ka nhi, Nhị,… Nhạc cụ Chăm sử dụng trong lễ hội bao gồm: Đàn Kanhi, trống Ginăng, Paranưng, kèn Saranai, Hagar (trống nhỏ), Chiêng, Asăng (tù và), Tăngek (nhạc gõ bằng 2 cây gỗ). Ngoài ra còn có Mã la do người Ra glai biểu diễn.
Trong số các loại nhạc cụ trên thì Saranai, Paranưng, Ginăng, Kanhi, Hagăr, Asăng và Cheng được người Chăm xem như loại nhạc khí thiêng nên trước khi mang ra sử dụng đều phải làm lễ cúng, xin phép thần linh và được diễn tấu trong lễ nghi cúng tế, thỉnh mời và nghênh đón thần linh. Riêng ba bộ nhạc cụ gồm Saranai, Paranưng, Ginăng tượng trưng cho bản thể con người (đầu, mình và tứ chi) được người Chăm xem như là nhạc cụ chỉ đạo.
Kèn Saranai là nhạc cụ định âm duy nhất hiện hữu trong đời sống tín ngưỡng và sinh hoạt của người Chăm. Kèn gồm ba phần: thân, loa và chuôi kèn với bảy lỗ ở trên và một lỗ ở dưới. Theo quan niệm của người Chăm, bảy lỗ trên biểu thị thính giác, vị giác, thị giác và khứu giác. Lỗ bên dưới là đường thoát của hồn khi rời khỏi xác. Nghệ nhân Chăm ví cây kèn Saranai là phần đầu của bộ ba nhạc cụ Chăm: Kèn Saranai, trống Ginăng và trống Paranưng. Kèn Saranai có chức năng thổi phần giai điệu dựa theo tiết tấu trống Ginăng và còn có vai trò biểu diễn mở đầu cho mỗi một điệu thức mới hay chuyển tiếp từ điệu thức này sang điệu thức khác theo hiệu lệnh của thầy vỗ.
Trống Paranưng là bộ phận để tăng hay giảm cường độ cao thấp, được người Chăm xem như một bộ phận của lồng ngực “lục phủ ngũ tạng” (aphik ala agôl). Trống Paranưng vừa là nhạc cụ, vừa là vật tổ của Mưduôn, môn phái thờ Pô băl Gana, một chức sắc đảm nhiệm việc cúng tế, lễ hội tín ngưỡng dân gian cho cả Chăm Bàlamôn và Bàni. Khi sử dụng paranưng, người chơi phải mặc lễ phục trong tư thế ngồi, đặt trống vào đùi, ôm sát vào ngực, vỗ hai tay vào trống.
Trống Ginăng có hình dạng giống trống cơm của người Việt nhưng lớn hơn. Trống Ghinăng bao giờ cũng đi một cặp, (họ quan niệm như âm với dương) và khi chơi được đặt chéo với nhau, một mặt tiếp đất, một mặt hướng lên trời. Trống Ghinăng tham gia vào tất cả các lễ hội của người Chăm từ lễ hội thiêng cho đến hội vui.
Theo quan niệm của người Chăm, 3 nhạc khí kèn saranai, trống paranưng và trống ginăng tượng trưng cho trời, đất, con người nên luôn được diễn tấu với nhau, thể hiện sự hòa nhập “thiên, địa, nhân”.
Đàn Kanhi giống đàn nhị của người Việt. Đây là loại đàn kéo có hai trục, cán dài làm bằng tre già cứng và thẳng, bầu vang làm bằng mai rùa hay xác con sam biển. Đàn được cấu tạo gồm 5 âm, có thể chơi được những âm cao, diễn tả được những tình cảm êm ái, ngọt ngào… Đàn Kanhi chỉ dùng để đệm giọng khi hát lễ.
Trống (Hagăr): Mặt trống được làm từ da dê, thân trống bằng gỗ đục rỗng ruột, bào láng cả trong lẫn ngoài, 2 mặt bằng nhau, sử dụng cùng với bộ chiêng trong đám tang của thầy Pasêh của người Chăm Bàlamôn.
Tù và (Asăng): Được chế tác bằng vỏ ốc giác, cắt bỏ phần đuôi, dùng sáp gắn chuôi đồng để làm ống thổi. Theo truyền thuyết, đây là vật linh mà đấng Pô Dêbitathuôr dùng để sáng tạo vũ trụ và mọi sinh vật trên trần gian (Dunga). Trong tôn giáo Bàlamôn, Asăng cũng là vật linh của Pô Adhia được sử dụng trong đám tang của đẳng cấp quý tộc, tượng trưng cho sự tái tạo sự sống ở cõi vĩnh hằng (Thuôrga) và lễ tẩy uế đất đai.
Nhạc cụ truyền thống là sản phẩm được kết tinh trong suốt chiều dài lịch sử phát triển của cộng đồng người Chăm và được người Chăm coi là nhạc khí thiêng. Chúng không những có giá trị về mặt thẩm mỹ mà còn có giá trị về mặt tâm linh. Hệ thống nhạc cụ của người Chăm đã góp một phần không nhỏ tạo nên nét văn hóa độc đáo cho nền âm nhạc của người Chăm, cũng như hệ thống âm nhạc cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
Ảnh: Nhạc cụ dân tộc Chăm đang được trưng bày tại phòng số 5, Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam.
Ảnh: Trống Ginăng. 
Ảnh: Thầy Ka Nhi sử dụng đàn Ka Nhi trong nghi lễ cúng mở tháp. 
Ảnh: Trống Paranưng. 
Kèn Saranai.
Vương Thoa – Bảo tàng VHCDT Việt Nam
